Монгол Улсын манлай уяач Дамдинхүүгийн Түвдэн хэмээх моринд сэтгэл зүрхээ зориулсан эрхэм нэгэн цаг үеийг эзэгнэн төрж, Улс хувьсгалын баяр наадмуудад хавтай сайхан наадаж явсан байх юм. Түүний уясан хүлгүүд улс хувьсгалын баяр наадамд түрүүлж, төрийн их наадмыг чимж явсан талаар үлгэр домог мэт амаас ам дамжин яригдсаар. Түүхт 60 жилийн ойгоор гурван насны гурван морь түрүүлгэсэн нь ХХ зууны түүхэнд алтан үсгээр бичигдсэн амжилт байсан төдийгүй өнөө хэр давтагдаагүй гэхээр аугаа уяач байжээ гэх бардамнал моринд дуртай хүмүүний сэтгэлд төрөх нь дамжиггүй.
Д.Түвдэн агсан санаачилж, морины журамт дүү нар, ах дүү, үр хүүхдүүдийнх нь ажил болгож чадсан “Морины эрдэнэ” галын уяан дээр морьд багширч, унаач хүүхдүүдийн гийнгоо хадаж, өргөөнд нь моринд хайртай түмний шагшсан, биширсэн, уулга алдсан өрнүүн сайхан яриа өрнөж, гэргий нарынх нь бэлдсэн цай, хоол амттай байх тэр л өдрүүд мөнхөд үргэлжилсээр. Бидний ярилцлага ч салахын аргагүй шимтэй. Гэвч энэ удаад манлай уяач Д.Түвдэн агсны удам судар, алдарт алаг морины үүх түүх, морь шинжих ухаан, морь хүн хоёрт зориулан бүтээх гэж буй цогцолбор шүтээний талаар ярилцсанаа уншигч авгай танд хүргэе.
-Морин спорт бол монгол хүний үр хойчдоо үлдээх өв соёл юм. Үүнийг хадгалж үлдэхийн төлөө хичээн зүтгэж яваа танай галынханд талархахын сацуу дархан манлай хүлэгч Д. Батмөнх таныг ярилцлагынхаа зочин хойморт уръя. Угсаа гарвал, нутаг ус?
- Ховд аймгийн Дарви сумын уугуул. Улсын сайн малчин Дамдинхүүгийн гурав дахь хүү. Эцэг, эхээс долуул. Манайх зургаан хүү, нэг охинтой айл. Ижий минь биднийгээ “Тэнгэр ээжийн долоон бурхан хөрстөд буун миний өвөр дээр эрхэлж буй юм” хэмээн ихэд эрхлүүлдэгсэн. Сайхан аав, ээжийн үрс болж мэндэлсэн долоон бурхан нь хүний хорвоод дор бүрнээ өөрийнхөөрөө амьдарцгаасан. Энэ нь бидний өвөг дээдэс зөв мөртэй, зөв сэтгэлтэй явсны буян юм аа. Өндөр өвөг буюу биднээс дээш таван үед Дангаа, Донгоо гэж цаст Алтайн үргэлжлэл Дарвийн нуруундаа сайхан эрчүүд явсан юм гэнэ билээ. Энэ хоёр эрхэм хүний аль нь миний, бидний дээд өвөг болохыг хэлж мэдэхгүй байна. Гэвч нутаг усныхны дунд “ Дарвийн нуруу шиг сайхан нуруу үгүй
Дангаа, Донгоо шиг сайхан эрчүүд үгүй” гэх хэлц яриа өнөөдөр ч өчигдрийнх мэт домог адил яригдсаар буй. Миний аав Л.Дамдинхүүгийн тухайд ажилч хичээнгүйгээрээ алдартай нэгэн байв. Улсын сайн малчдын анхдугаар зөвлөгөөн 1944 онд болоход Дарви сумаа төлөөлж оролцсон нэгэн. Аав минь хөдөлмөрийн баатрын барианд тун ч ойрхон очсон хүн. Монголын төр аавын минь хөдөлмөр зүтгэлийг өндрөөр үнэлж, Сүхбаатарын одон хүртээсэн байдаг. Нэгдэлжих хөдөлгөөн өрнөхөд манайх 1582 толгой мал нийгэмчилсэн байдаг. Аавын маань аав, бидний өвөг эцэг Лодон хэмээх бөх хүн байв. Их сайхан барилддаг, цээжний бяр ихтэй, ажилсаг чанараараа нутаг усандаа хүндлэгдсэн буурал. Өвөө минь барилдаад түрүүлж байхад, морь нь уралдаад түрүүлж ирдэг азтай одтой нэгэн байсан юм аа. Өвөө 13 насандаа хүрээ хийдэд шавилан сууж байгаад хийдээсээ оргон Архангай аймагт хар бор ажил хийн амьжиргаагаа залгуулж явахдаа барилдаж сурсан байгаа юм. Даншигт түрүүлж байсан гээд төсөөл дөө. Буцах замдаа Завхан аймгаас бор морь худалдан авч сойн хошууны наадамд уралдуултал түрүүлсэн түүхтэй. Бүр хоёр удаа шүү. Өвөг эцэг минь нутаг усандаа домог болж үлдсэн хүн. Тэр сайхан хүний залгамж халааг миний ах, Монгол Улсын тод манлай уяач Д.Түвдэн маань үргэлжлүүлсэн. Түүний түүхэн амжилтыг морь сонирхдог хэн бүхэн мэддэг, сонссон байдаг. Тиймээс ах дүү, төрөл садан, үр хүүхэд, ач зээ нар нь энэ хүнээр бахархдаг. Ер нь манай удам тэр чигээрээ бөх, морь гэхээр аягатай цайгаа ч бүрэн ууж чадахгүй өндөлздөг улс. Энэ цагт манай ах дүү нараас миний дүү Д.Эрдэнээ, ач дүү Монгол Улсын тод манлай уяач Т.Батцоож, Тод манлай уяач Б.Мөнхтөр, манлай уяач Ү.Атарсайхан нарын уяачид төрөн гарсан буянтай гал. Дашрамд сонирхуулахад, миний аав, миний ах, миний ач дүү Т.Батцоож гээд гурван үеэрээ төрийн шагнал хүртсэн тохиолдлыг энд мөн онцлох байна.
- Та ч бас морь гэхээр өндөлздөг нэгэн. Бие дааж, улс, бүсийн наадамд манлай уяач Батмөнхийн гэж нэр, хүлэг хоёроо дуудуулсан нь хэдэн он бэ.
-Таны хэлсэн цолыг хүртэх болтугай. Ямар сайхан билэгшээлтэй өдөр вэ, баярлалаа. Ах нь Монгол Улсын дархан манлай хүлэгч цолтой хүн. Энэ бол морины өв соёлыг тээгч хүнд хүртээдэг цол хэргэм юм. Би моринд маш хайртай бас хорхойтой нэгэн. Ухаан сууж, орчлонг танисан цагаасаа л морин дэл дээгүүр хийсч өслөө. Дарвийн адуу хад чулуунд явж сурсан аргамаг хүлгүүд байдаг. Ах нь дөрөвдүгээр анги төгсөөд Д.Түвдэн ахыгаа бараадан төв суурин газарт суурьшсан нэгэн. Нутгаасаа гарсан эхний хэдэн жил нутаг, морь хоёроо зүүдлээд хэцүү байсан шүү. Дэргэдүүр морь унасан хүн явахаар араас нь дагамаар, морийг нь гуйж унамаар санагдана. Ахынх тэр үед Булган аймагт суурьшсан байв. Булган бол адуу, айрагны эх орон. Булгандаа аравдугаар анги төгсөөд автын инженер мэргэжил эзэмшсэн. Автын инженер, морины уяач хоёр их ойрхон зүйл. Хоёулаа эзний хичээл зүтгэл, хайр халамжаар өнгө орж, хурд мэдэн довтолгодог эд. Хурдан морьтой ойр байж, дэргэдээс нь салах дургүй болсон шалтгаан мэдээж Түвдэн ах маань морь уяж эхэлсэнтэй холбоотой. Ахынхаа гарын үзүүрт гүйн мориных нь ажилд тусалж байгаа хүн чинь цаагуураа морь уяж байна аа л гэсэн үг. Харин өөрийн гэх хурдан морьтой болсон тухайд гэвэл аавын минь худалдаж авч өгсөн зээрд даага. Түүнийг ах минь уяж Улсын их баяр наадамд уралдуулахад зургаагаар орж ирсэн. Магнай хагартал баярлах гэж юуг хэлдгийг тэгэхэд л мэдэрч билээ. Хожим морины наймаа эрхэлж, Сүхбаатар аймгаас мөн ч олон хурдан буян зөөсөн дөө. Манай дүү Д.Эрдэнээ маань ч адуунд хорхойтой, ахын дэргэдээс холддоггүй нэгэн бий. Түүний “сэнс хүрэн” гэх даага Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойгоор улсад түрүүлж байлаа. Дархан манлай хүлэгч гэдэг цолыг Морины холбоо олгосон. Өчүүхэн миний хөдөлмөрийг өндрөөр үнэлсэн хэрэг. Баярлаж явдаг юм. Сүүлийн хэдэн жил цэвэр цусны азаргыг өөрийн дотоод адуутайгаа нийлүүлэн эрлийзжүүлэн шинэ үүлдрийн адуу гаргаж авч байна. Төр, түмнийг баясгасан олон сайхан адуутай болсон. Би өөрийнхөө эрхэлж буй энэ ажлыг их зөв зүйл гэж боддог. Дашрамд онцолж дурдахад, миний өдий зэрэгтэй явж байгаа минь эхнэрийн минь дэм, тус юм. Миний хань адуунд дуртай, миний ажил хөдөлмөр, хүсэл сонирхлыг дэмжиж байдаг сайхан эмэгтэй бий. Ар тал найдвартай байна гэдэг амжилт гаргахын үндэс юм шүү дээ. Эхнэртээ маш их баярлаж, талархаж явдаг.
О.Амарбаясгалан: Хайр сэтгэлээ өгсөн л бол ханиа дагаад уяачийн амьдралаар л амьдарна шүү дээ
-Уяачийн гэргий гэж бахархахаас илүү хариуцлага нь хэцүү байж мэднэ. Та надтай санал нийлэх үү?
-Санал нийлж байна, монгол хүн бүр моринд дуртай. Миний ханийн тухайд хүн хүнээс илүүтэй. Ер нь ханийн минь ах дүү нар нь хамаатан садангууд бүгд морины төлөө төрсөн юм шиг, ухамсарт амьдрал, сэтгэл зүрхээ зориулсан хүмүүс байдаг. Ийм сайхан айлын бэр болсон болохоор ханиа дагаад л моринд дуртай болсон доо. Адуу хүн хоёр бие биеэ үнэрээр нь, үйл хөдлөлөөр нь мэддэг, мэдэрдэг. Сайхан, муухай ааш гаргахыг нь ч анддаггүй. Уяачийн гэргий байна гэдэг нь их өөр амьдрал байдаг юм аа. Аливаад тэвчээр зааж хандахаас гадна ёс заншил, дэг жаяг гэж айхтар зүйл бий. Хайр сэтгэлээ өгч ханилсан бол уяачийн амьдралаар л амьдарна шүү дээ. Ханийнхаа морь сонирхдог сонирхлыг нь дэмжин ар талыг нь дааж, морины хүүхдүүдэд эхийн сэтгэлээр хандахын зэрэгцээ орсон гарсанд ундтай цайтай явахыг эрхэм болгодог. Уяачийн гэргий нар энэ л зарчмыг үеийн үед баримталсаар ирсэн.
- Миний мэдэх уяачид Хүй долоо худгийн дэнжнээ улаан халз бүхий дүнхийсэн өргөөгөө бариад, компаний нь ажилчид үйлчилгээний албанд зүтгэж байгаа харагддаг. Харин таны залуу нас Яармагийн дэнжид майхнаа босгож, зуух яндантайгаа “үзэж тарж” өнгөрсөн биз?
- Цаг сайхан болсон шүү дээ. Одоо бүх зүйл бэлэн зэлэн. Хий, цахилгаан зуухан дээр хоол ундаа хийж байна. Үнэн хэрэгтээ уяачийн гэргий олон талын мэдлэгтэй, мэдрэмжтэй, гавшгай байх ёстой. Ар талаа найдвартай сайн явч явах аваас хань нөхөр нь сэтгэл зовних зүйлгүйгээр мориныхоо ажилд анхаарлаа бүрэн хандуулах нь бий. Миний хувьд их азтай, Түвдэн ахын маань гэргий Б.Норовсүрэн гэж сайхан эмэгтэй байлаа. Эгчээрээ заалгаж, түүний үг сургаалийг ёсчилон биелүүлнэ. Ханиа халамжлахын зэрэгцээ унаач хүүхдүүдээ хооллож ундлах, дээл хувцсыг нь угааж цэвэрлэх, эрүүл мэндэд нь анхаарал хандуулах гэхчилэн борив бохис хийлгүй харайлгаж явахад өдөр хэрхэн өнгөрсний мэдэхгүй нэг л мэдэхэд шөнө дөл болсон байдаг юм. Наадам дөхөх тусам өдөр тутмын цаг наргүй ажлын хажуугаар самбаачилж, наадмынхаа дээлүүдийг оёно. Ер нь л амсхийх завгүй дээ. Гэвч ханийнхаа адил моринд хайртай тул хэзээ ч түвэгшээж байсангүй . Хамтдаа инээж, хамтдаа гуниглаж, хамтдаа зүтгэдэг сайхан амьдрал шүү. Тиймээс морь сонирхогчдод, уяач нарын гэргий нарт хань ижлийнхээ хийж буй ажлыг дэмжиж, хамтдаа амжилтад хүрэхийн төлөө гар гараасаа хөтлөлцөн зүтгэж байгаарай гэж захих байна. Залуу эмэгтэйчүүд, гэргий нар минь ямагт эр нөхрөө дээдэлж, сэтгэл зүрхээ зориулан дурлаж хийдэг ажлыг нь дэмжээд өгвөл амжилтад хүрэхэд нь дэм болдог юм шүү. Амьдралаараа мэдэрсэн, туулсан хүний хувьд ийм л зүйл хэлье.
Д.Батмөнх гэргий О.Амарбаясгалангийн хамт
-Д.Түвдэн агсан Монгол Улсын анхны манлай уяач нарын нэг. Түүнийг морио уяж, хурдлуулж явсан он жилүүдэд адуугаа жүчээнд тэжээх бус бэлчээрээр маллаж, бэлчээр дээрээс нь барьж аваад л уяа сойлгыг нь тааруулдаг байсан болов уу. Тийм нөхцөлд уясан атал төрийн наадмаас нэг өдөр гурван түрүү авсан нь тохиолдол уу, эсвэл бурханы хишиг, буян заяа юу?
- Ахын минь ид наадаж явсан он жилүүдэд морин спорт төдийлөн сайн хөгжөөгүй, төр, засаг ч уяачийн хөдөлмөрийг өнөөгийнх шиг өндрөөр үнэлж байгаагүй юм. Морин спорт уяачдын холбоо байгуулагдсанаар уяачийн хөдөлмөрийг үнэлэх үнэлэмж нь нэмэгдсэн гэж би хувьдаа боддог. Мөн тэр хэрээр хурдан морь ч үнэд орж, хүмүүс морь сонирхож эхэлсэн. Миний ах Д.Түвдэн нь Монгол Улсын анхны гурван манлай уяачийн нэг нь. Тухайн үеийн холбооны тэргүүн Пунцагбалжир агсан бол морин спортыг хөгжүүлсэн хүн. Өв соёлыг тээгч ч гэж хэлж болно. Энэ эрхэм холбоо байгуулан үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэн олны хүртээл болгож, шинэ цагийн адууг тусад нь уралдуулдаг болсноор улсын их баяр наадмаар есөн насны морь уралддаг болсон юм шүү дээ. Гэвч эргэж харах зүйл олон байна. Тухайлбал, морины сэрвээний өндөр гэх асуудал маргаан дагуулсан хэвээр. Удахгүй нэг талдаа гарч маргаангүй болох биз ээ. Д.Түвдэн ахын маань үед тэжээлийн адуу гэж байсангүй. Зуны эхэн сар гартал сүргийнхээ дунд бэлчээрлэж байгаад л уяа сойлго руугаа шилждэг байлаа. Одоо бол өөр болсон. Жилийн турш бэлтгэлтэй. Шулуухан хэлэхэд, уяач гэдэг мэргэжил бий болсон шүү дээ.
-Д.Түвдэн манлай уях морьдоо хэрхэн шинжиж, сонгодог байв. Энэ тухай яривал тэр хэрээр морин спортын хөгжлийн түүхийн нэгэн үеийг өгүүлэх байх?
-Ах минь адуу шинжихдээ гаргуун хүн байж. Гэвч энэ адуу хурдлах юм байна гэх тухайд хэрхэн шинжиж, сонгодог байсны учрыг одоо хүртэл тайлж чадаагүй л явна. Гурван насны морь нэг өдөр түрүүлүүлсэн тэр жилийг эргэн дурсахад ахын маань сонголт байсан. Улсын наадамд түрүүлсэн хонгор халзан үрээг Сүхбаатар аймгаас шинжиж сонгосон. Бурхан болохынхоо өмнөхөн явж авчирсан хүлэг байгаа юм. Ах минь амьдралынхаа эцсийн мөчийг хүртэл моринд зориулсан нэгэн. Улсын наадамдаа уралдах хурдан хүлэгтэй боллоо гэж их л хөөрсөн юм гэнэлээ. Миний ажиглалтаар бол нэг морийг нэг явалтаар, нэг хараад сонгодоггүй, хэд хэдэн удаа явж шинжих жишээний. Ах маань алдаж байгаагүй, сонголт бүхэн нь эзнийхээ магнайг тэнийлгэдэг байсан юм шүү. Ах гурав, дөрвөн мянган адуу дотроос тэр адуу хурдан байж мэднэ гээд л сонгоно. Хэрхэн яаж шинжив гэх тухайд бурхан л мэдэх хэрэг. Гайхмаар, онцгой мэдрэмжтэй гэхээс өөрөөр юу гэх билээ. Ахыг өөд болсны дараа Сүхбаатар аймгаар явж байхад Түвдэн манлайн дүү гээд л хүмүүс надаас морь их асууна. Бүр хурдан буянаа хөтөлж ирнэ гээч. Би ах шигээ морь сайн мэдэхгүй тул хэлэх юм ховор. Би сайн мэдэхгүй шүү дээ гээд байхад л “Олон жил гарынх нь үзүүрт гүйж, замын уртад хань болж явсан хүний хувьд морь таньж л таарна “ гэх нь бий. Ахын маань сонгосон морь улсад түрүүлж,айрагдана уу гэхээс баян ходоод болж байсан түүхгүй шүү. Манай найзад сонгож өгсөн морь нь улсад айрагдсан удаатай. Тухайн үедээ би ” Өндөр үнээр худалдаж авсан морь нь айрагдахгүй бол яана аа” гэж дотроо айж байлаа. Улсын наадамд айрагдах морийг олж, сонгоно, уяна гэдэг тийм амар ажил биш. Тийм болохоор л ахыгаа онцгой, гаргуун хүн гэж хэлээд байгаа хэрэг.Ах минь аядуу зөөлөн нэгэн. Аливаа асуудалд нухацтай, хүлээцтэй ханддаг тохьтой тийм л эгэлгүй уяач байв. Бурхан болсных нь дараа хорвоогийн жамаар мартагдах байх гэж бодож байтал улам тод дурсагдсан. Энэ нь түүний зан ааш, хүн чанараас гадна түүхэн амжилттай нь ихээхэн холбоотой. Их насны морь нь Улсын их баяр наадамд хоёр жил дарааллан түрүүлүүлсэн бол Хилэн хар азарга нь бага дөрвөн насандаа завсаргүй айрагдсан нь мөн л түүхэн амжилт. Түүхт 60 жилийн ойн баяр наадмаар гурван насны гурван морь нь түрүү авсан нь ХХ зууны түүхэн амжилт төдийгүй өдгөө ч эл амжилт давтаагүй байна. Тиймээс “Морин эрдэнэ” галынхан, ах дүү төрөл садан, журмын дүү нар нь нийлээд гурван жил тутам “Түвдэн манлай”-н нэрэмжит наадам зохион байгуулж байна.
-Морь танихаас гадна хүнийг таньж нөхөрлөнө гэдэг тийм амар зүйл биш. Д.Түвдэн манлайг тойрох уяачид их байсан гэдэг?
- Он цаг өнгөрөх тусам ахтай минь үерхэж, нөхөрлөж явсан андууд нь, журмын дүү нар нь түүнийг хэн байсан талаар олон сайхан дурсамжийг өгүүлэх нь ах дүү төрөл садан, үр хүүхдүүдэд нь сайхан санагдаж, ахаараа, ааваараа бахархах сэтгэл төрдөг. Ах минь эгэлгүй нэгэн байсан хэмээн дахин дахин дурсахын учир хүнийг хүн хэмээн хүндэлж, нөхөрлөж чаддагт л байгаа юм. Тэрээр энэ хүн ажил албатай юм, хөрөнгө мөнгөтэй хүн гэж өнгө мөнгө хөөж явсангүй. Дээшээ, доошоо гэж голж шилж нөхөрлөж байсангүй. Дарга, сайд, гадаа тоглож буй хүүтэй ч өөрийнхөөрөө харьцдаг, тоглож нааддаг, эрхлүүлдэг, ядарч яваа нэгнийг энгэртээ наадаг тийм л аугаа уяач явсан.
-“Морин эрдэнэ” галынхаа тухай?
-Ахынхаа үүсгэн байгуулсан морины галыг хүү нь, ах дүү нар нь, анд нөхөд нь, журмын дүү нар нь үргэлжлүүлэн сайхан авч яваа. Ахыг бурхан болсны хойтон жил нь бид цуглаж байгаад галдаа “Морин эрдэнэ” хэмээх сайхан нэр хайрласан. Манай галын гишүүн Р. Будын маань хайрласан нэр юм шүү дээ. Өнөөдөр миний ахын бага хүү, Монгол Улсын тод манлай уяач Т.Батцоож маань үе залгамжлаад галаа тэргүүлж буй. Миний хувьд таван жилийн өмнө галаа дүүдээ хүлээлгэж өгсөн. Дүүдээ итгэсэн итгэл минь талаар болоогүй. Сайхан эцгийн сайн хүү учраас дүү маань түмний итгэлийг алдаагүй “Морин эрдэнэ” галаа маш сайн авч яваа. Бахархаж хэлэхэд, манай галаас олон алдарт, тод, манлай уяач төрсөн. Цээлийн Баяраа манлай, манай ах Түвдэн, Н.Батбаяр, Б.Мөнхтөр, Ү. Атарсайхан, Н.Базаргарьд, н.Болдбаатар,Ч. Баярдорж, тод манлай Т. Батцоож гээд л. Амжилт маань жилээс жилд батжиж, шинэ залуу уяачдын маань хөдөлмөр, зүтгэлийг төр, засаг үнэлэх нь гарцаагүй. Энэ бүхний цаана ахын маань моринд хайртай хүний сэтгэл зүтгэл мөнхөд оршиж байдаг юм аа.
Д.Түвдэн манлайн алаг морь домог болж мөнхөрчээ. Үлгэрт хамуутай даага түрүүлдэг шиг алаг морь маань тэрэгний морь байсан гэх сураг дуулдсан. Энэ сайхан хурдан буяны нутаг ус, угшилынх нь талаар?
-Ахын алаг морь бол домог болсон хүлэг. Алаг морины дууль гээд кино бий. Зохиолч нь Ж. Саруулбуян. Тэрбээр энэ киногоороо олон улсын кино наадмаас тусгай шагнал хүртсэн. Кинонд ах, морь хоёрын тухай өгүүлдэг. Алаг морио их хайрладаг байсан. Ах минь алаг морио манай хамаатан, миний нэртэй ижил Батмөнх гэдэг хүнээс худалдаж авсан. Өөр хүнд зарах гэж байхад нь урдуур нь орж авсан түүхтэй. Алаг морь тэрэгний морь байсан нь үнэн. Тэрэгний алаг байж байгаад Түмний алаг болсон түүхтэй, домогт хүлэг. Би нэгэн сайхан түүхийг танд хэлье. Ах минь Ардын хувьсгалын түүхт 60 жилийн ойгоор /1981 он/ морио уралдуулах гээд Яармагийн дэнжид адуугаа манаад хонож л дээ. Зүүрмэглээд сэртэл манаж хоносон гурван морь нь бие биеэ дэрлээд унтаж байсан гэсэн. Ертөнцийн амар амгалан болсон хурдан буянуудаа хараад их уярч билэгшээж байж билээ. Тэр наадмаар алаг морь, хоёр хээр үрээ гурвуулаа улсын наадамдаа түрүүлсэн юм шүү дээ. Билэг, ерөөл гэж үүнийг л хэлнэ. Морь, хүн хоёрын нөхөрлөл гэж энэ. Ах маань бидний хувьд бурхан байсан даа. Би ах, эгч хоёрынхоо гар дээр өсч торнин хүн болсон болохоор өмчирхдөг байлаа. Хүнээс харамлана, хайрлана. Намайг орхиод хэн нэгэнтэй мордох аваас араас нь сэм дагана. Т.Батцоожоос нь дутах юмгүй Эрдэнээ бид хоёрыг хүү шигээ нь эрхлүүлж өсгөсөн дөө. Миний ах Д.Нэргүй гэж сайхан эмч хүн байлаа. Ах минь бас морь уяна. Будын хүрэн гэж их насны алдартай сайхан хүлэг байсан. Хүүгийнхээ нэрээр нэрлэсэн хэрэг. Одоо хүү Н.Будбаяр нь мөн л моринд дуртай, сэтгэл зүрхээ зориулж яваа сайхан хүү бий.
“Морин Эрдэнэ” галынхан Д.Түвдэн манлай, алаг морь хоёрт зориулан шүтээн, цогцолборыг Ховд аймгийн Дарви суманд босгохоор ажлаа эхлүүлсэн юм байна. Энэ талаархи мэдээллийг манай уншигчдад өгнө үү?
-Хөшөө, дурсгалын цогцолборыг нь ахынхаа төрж өссөн нутаг Ховд аймгийн Дарви суманд босгохоор болсон. Моринд хайртай түмэн олны саналаар шүтээн хэмээн нэрлэж буй. Гүйцэтгэгч маань шүтээнийг зөвхөн цээж баримал биш нэлээд томоор, морьтойгоо харьцсан маягаар хийе гэх саналыг тавьсан. Дарви сумын Засаг даргатай уулзах үеэр ч тэр, хөшөөг санаачлагч Монгол Улсын тод манлай уяач Д.Даваахүү гуай морь, хүн хоёроо том хийе гэж санал гаргаж байлаа. Саяхан манайхан галаараа хуралдаад санал нэгтэйгээр шүтээнээ цогцолбор маягаар хийе гэдэг дээр санал нэгдсэн. Баруун таван аймгаар аялах аялагчдын зорьж очдог шүтээн нь байна гэдэгт итгэлтэй байна. Тэгж ч тооцоолсон. Шүтээнээ тойруулаад сандал, ширээ, гэрэлтүүлэг гээд тохижилт хийхээр төлөвлөсөн. Монгол хүний сэтгэл зүйд тохируулж гэх үү дээ. Өвөрхангай аймгийн төвөөс холгүйхэн хурдан буянуудад зориулсан цогцолбор байгуулсныг түмэн мэднэ. Баяр наадмын өмнө уяачид тийшээ очиж мөргөж хүндэтгэл үзүүлж авшиг хүртдэг юм билээ. Бидний зорьж буй цогцолбор маань ч тийм болохыг үгүйсгэхгүй. Ирэх дөрөвдүгээр сард газар гэсэхээр Дарви сумынхаа удирдлагуудтай уулзаж, ажлаа тохирчихоод долдугаар сард Дарви сумынхаа 100 жилийн ойгоор нээлтээ хийхээр төлөвлөсөн байгаа.
-Шүтээний эскиз ямар байдлаар зохиогдов. Өгүүлэмж нь юуг илэрхийлэх юм ?
-Эскиз ерөнхийдөө батлагдсан. Бага зэргийн өөрчлөлтүүд хийгдэх байх. Алаг морь алагаараа. Манай ах чинь 1.75 см өндөртэй хүн байв. Тиймээс хөшөөн дээрх харьцаа нь 2.50 см байх юм. Тэгэхээр морь нь хүнийхээ харьцааг дагаад том болно. Холоос харахад сүр бараатай, өндөр нь газраас дээш 4.20-5 метр байна гэж зураг нь гарсан. Суурийнхаа нүүрэн талд Улсын их баяр наадамд нэг өдөр түрүүлсэн гурван мориныхоо зүсийг баралж хийнэ гэдгийг гавьяат барималч Энхтайван маань онцолсон. Шүтээн маань их сайхан болно гэдэгт итгэлтэй байна. Уран барималч маань ч итгэлтэй байна лээ. Ирэх долдугаар сарын 9-нд бидний захиалсан шүтээнийг хийж дуусгана гэсэн.
-Ийм том цогцолборыг босгоход нэг гэр бүл, нэг галынханд эдийн засгийн хувьд нэлээд ачаа болж мэднэ. Үүнийг шийдэхийн тулд нутаг ус, эгэл олон, уяачдаасаа хандив хүсч байгаа болов уу. Хандивын дансаа нээсэн үү?
- Та их зөв хэллээ. Шүтээнийг хийхэд нэлээдгүй мөнгө орохоор байгаа. Дан ганц ах дүүс хийх ёстой ажил гэвэл өрөөсгөл юм. Олон, олон хүний сэтгэл, хичээл зүтгэл, тусламжийн үр дүнд шүтээн маань босно. Хүмүүс ч их дэмжиж байна. Бид хандивын хоёр данс нээсэн. “Түвдэн сан” гэж байдаг. Ууган охин Т.Батцэнгэл нь хариуцдаг юм. Нөгөөх нь уяачдын хандивыг нэгтгэх “Морин эрдэнэ” галын данс. Галын маань санхүүг дэд тэргүүн Л.Мөнхсайхан хариуцана. Түүний данс бий. Хандивын данс шилэн байх бөгөөд хандив өгсөн иргэдийн нэр ус хэнд ч нээлттэй. Хэдхэн хоногийн өмнө манай ах дүү нарын хэмжээнд хандивын уулзалт болж, 60 гаруй сая төгрөг цугларсан. Хандивын арга хэмжээнд оролцох хүсэлтээ илэрхийлсэн хүмүүс олон байна. Орон нутаг ч сайн дэмжиж байна, нутаг усны маань уяачид дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлсэн. Энэ жил цас зуд ихтэй, цаг агаар хүнд байгаа болохоор хөшөө дурсгал ярих нь тийм санагдаж болох ч урь орж цаг наашилж байгаа болохоор цагийн аясыг дагаад хүний сэтгэл ч тайвширч сайхан болно шүү дээ.
Түвдэн сангийн хандив авах данс : ХААН банк 530 736 5163 Т.Батцэнгэл
Эх сурвалж: Монголын мэдээ сонин
2024 оны гуравдугаар сарын 25. Даваа. №028 (5946)
169 Сэтгэгдэл
Kamagra tablets: <a href=" https://kamagraiq.com/# ">Kamagra tablets</a> cheap kamagra buy kamagra online usa https://kamagraiq.shop/# super kamagra
prednisone 250 mg: <a href=" https://prednisoneall.com/# ">purchase prednisone canada</a> buying prednisone from canada prednisone 40 mg http://prednisoneall.com/# - prednisone 20mg price in india
buy amoxicillin online without prescription: <a href=" https://amoxilall.com/# ">amoxicillin generic brand</a> over the counter amoxicillin canada amoxilall.shop buy amoxicillin over the counter uk http://amoxilall.com/# - amoxicillin 50 mg tablets amoxilall.shop
pin-up casino: https://pinupgiris.fun/ pin up aviator
pin up: https://pinupgiris.fun/ pin up casino
pin-up bonanza: https://pinupgiris.fun/ pin up bet
pin-up online: https://pinupgiris.fun/ pin-up casino
Greetings! This is my first visit to your blog! We are a group of volunteers and starting a new project in a community in the same niche. Your blog provided us valuable information to work on. You have done a marvellous job! http://www.Erinlucy.com/wiki/doku.php?id=actividad_economica:const_uccion_de_ot_as_ob_as_de_ingenie_ia
aviator pin up: https://pinupgiris.fun/ pin up
pin-up giriş: https://pinupgiris.fun/ pin up casino
Really informative....look onward to returning. https://czas.tygodnik.pl
pin up aviator: https://pinupgiris.fun/ pin up casino
pin-up casino: https://pinupgiris.fun/ pin up casino güncel giriş
pin-up giriş: https://pinupgiris.fun/ pin up giriş
pin-up casino indir: https://pinupgiris.fun/ pin up casino indir
pin up casino indir: https://pinupgiris.fun/ pin up
pin up bet: https://pinupgiris.fun/ pin up casino giriş
pin up casino: https://pinupgiris.fun/ pin-up online
pin up: https://pinupgiris.fun/ pin-up giriş
pin up casino güncel giriş: https://pinupgiris.fun/ pin up bet
pin-up casino giriş: https://pinupgiris.fun/ pin-up casino
Why people still use to read news papers when in this technological globe everything is existing on web? http://WWW.Erinlucy.com/wiki/doku.php?id=explo_ing_wo_ld_socce_shop_canada:you_ultimate_destination_fo
slot bahis siteleri https://slotsiteleri.guru/ 2024 en iyi slot siteleri
slot siteleri bonus veren https://slotsiteleri.guru/ casino slot siteleri
en yeni slot siteleri https://slotsiteleri.guru/ canlı slot siteleri
casino slot siteleri https://slotsiteleri.guru/ en güvenilir slot siteleri
slot oyunları siteleri https://slotsiteleri.guru/ canlı slot siteleri
en iyi slot siteleri https://slotsiteleri.guru/ en iyi slot siteleri
en yeni slot siteleri https://slotsiteleri.guru/ bonus veren casino slot siteleri
slot kumar siteleri https://slotsiteleri.guru/ bonus veren slot siteleri
slot bahis siteleri https://slotsiteleri.guru/ deneme bonusu veren siteler
deneme bonusu veren slot siteleri https://slotsiteleri.guru/ deneme bonusu veren slot siteleri
en iyi slot siteleri https://slotsiteleri.guru/ deneme bonusu veren siteler
deneme bonusu veren siteler https://slotsiteleri.guru/ güvenilir slot siteleri
slot bahis siteleri https://slotsiteleri.guru/ deneme bonusu veren siteler
slot siteleri https://slotsiteleri.guru/ güvenilir slot siteleri
Hi, after reading this amazing post i am as well glad to share my familiarity here with colleagues. https://wiki.evil-Admin.com/index.php?title=User:LornaGiroux256
slot siteleri 2024 https://slotsiteleri.guru/ oyun siteleri slot
yeni slot siteleri https://slotsiteleri.guru/ yasal slot siteleri
slot casino siteleri https://slotsiteleri.guru/ deneme veren slot siteleri
slot siteleri güvenilir https://slotsiteleri.guru/ slot siteleri bonus veren
slot oyunları siteleri https://slotsiteleri.guru/ slot kumar siteleri
en yeni slot siteleri https://slotsiteleri.guru/ en iyi slot siteleri 2024
deneme bonusu veren siteler https://slotsiteleri.guru/ bonus veren slot siteleri
en iyi slot siteleri https://slotsiteleri.guru/ slot kumar siteleri
slot siteleri 2024 https://slotsiteleri.guru/ 2024 en iyi slot siteleri
en iyi slot siteleri https://slotsiteleri.guru/ deneme veren slot siteleri
slot casino siteleri https://slotsiteleri.guru/ en yeni slot siteleri
güvenilir slot siteleri https://slotsiteleri.guru/ güvenilir slot siteleri 2024
güvenilir slot siteleri 2024 https://slotsiteleri.guru/ güvenilir slot siteleri
deneme bonusu veren siteler https://slotsiteleri.guru/ casino slot siteleri
deneme bonusu veren slot siteleri https://slotsiteleri.guru/ slot kumar siteleri
slot kumar siteleri https://slotsiteleri.guru/ yasal slot siteleri
en yeni slot siteleri https://slotsiteleri.guru/ canlı slot siteleri
slot bahis siteleri https://slotsiteleri.guru/ en yeni slot siteleri
deneme veren slot siteleri https://slotsiteleri.guru/ bonus veren slot siteleri
slot casino siteleri https://slotsiteleri.guru/ slot casino siteleri
en iyi slot siteleri 2024 https://slotsiteleri.guru/ slot oyun siteleri
slot bahis siteleri https://slotsiteleri.guru/ deneme bonusu veren slot siteleri
yeni slot siteleri https://slotsiteleri.guru/ yeni slot siteleri
deneme bonusu veren slot siteleri https://slotsiteleri.guru/ bonus veren casino slot siteleri
slot casino siteleri https://slotsiteleri.guru/ en iyi slot siteleri
pragmatic play sweet bonanza https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza
sweet bonanza 100 tl https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza bahis
sweet bonanza indir https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza taktik
sweet bonanza mostbet https://sweetbonanza.bid/ - slot oyunlari
sweet bonanza demo https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza free spin demo
sweet bonanza slot https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza
sweet bonanza mostbet https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza hilesi
sweet bonanza 90 tl https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza 90 tl
sweet bonanza nasıl oynanır https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza güncel
sweet bonanza yorumlar https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza taktik
sweet bonanza demo oyna https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza 90 tl
sweet bonanza slot demo https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza siteleri
sweet bonanza taktik https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza yasal site
slot oyunlari https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza indir
sweet bonanza güncel https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza kazanç
sweet bonanza free spin demo https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza bahis
sweet bonanza demo https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza oyna
sweet bonanza mostbet https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza slot
sweet bonanza 90 tl https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza yasal site
sweet bonanza https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza siteleri
slot oyunlari https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza 90 tl
güncel sweet bonanza https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza free spin demo
sweet bonanza slot https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza bahis
sweet bonanza yasal site https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza yasal site
sweet bonanza kazanç https://sweetbonanza.bid/ - slot oyunlari
slot oyunlari https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza demo oyna
sweet bonanza demo https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza yasal site
sweet bonanza free spin demo https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza kazanma saatleri
slot oyunlari https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza
sweet bonanza siteleri https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza bahis
sweet bonanza yorumlar https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza free spin demo
sweet bonanza free spin demo https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza siteleri
sweet bonanza yorumlar https://sweetbonanza.bid/ - güncel sweet bonanza
slot oyunlari https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza hilesi
sweet bonanza bahis https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza demo oyna
sweet bonanza https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza slot
sweet bonanza güncel https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza oyna
sweet bonanza 90 tl https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza slot demo
pragmatic play sweet bonanza https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza oyna
sweet bonanza demo oyna https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza giriş
sweet bonanza güncel https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza demo türkçe
sweet bonanza taktik https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza demo oyna
sweet bonanza taktik https://sweetbonanza.bid/ - sweet bonanza nasıl oynanır
You actually make it appear really easy along with your presentation however I find this matter to be really one thing which I believe I'd by no means understand. It kind of feels too complex and very large for me. I'm looking ahead on your subsequent put up, I'll try to get the grasp of it! http://Link.Dropmark.com/r?url=https://hamas.opoint.com/%3Furl=http://cgi.members.interq.or.jp/pink/aiu/user-cgi-bin/fantasy.cgi
gates of olympus 1000 demo - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus
gates of olympus demo türkçe oyna - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus slot
gates of olympus hilesi - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus
Lift Supps Premium Supplements аnd Gym Apparel Wyoming, UЅA weight loss pills prescription
gates of olympus oyna ücretsiz - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus demo türkçe oyna
gates of olympus demo - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus guncel
gates of olympus nasıl para kazanilir - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus 1000 demo
pragmatic play gates of olympus - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus oyna
gates of olympus taktik - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus demo free spin
gates of olympus demo oyna - https://gatesofolympus.auction/ gate of olympus hile
gates of olympus giriş - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus guncel
xvideos
gates of olympus demo oyna - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus giriş
pragmatic play gates of olympus - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus guncel
gates of olympus giriş - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus guncel
gates of olympus taktik - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus hilesi
pragmatic play gates of olympus - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus nasıl para kazanilir
gates of olympus taktik - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus
gates of olympus max win - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus demo türkçe oyna
gates of olympus oyna - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus giriş
gates of olympus sırları - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus demo oyna
gates of olympus nasıl para kazanilir - https://gatesofolympus.auction/ gate of olympus hile
gates of olympus demo free spin - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus oyna ücretsiz
gates of olympus - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus oyna
gates of olympus - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus nasıl para kazanilir
gates of olympus demo oyna - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus hilesi
gates of olympus nasıl para kazanilir - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus max win
gates of olympus nasıl para kazanilir - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus oyna
gates of olympus demo türkçe oyna - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus nasıl para kazanilir
gates of olympus demo türkçe oyna - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus max win
gates of olympus slot - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus hilesi
gates of olympus sırları - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus hilesi
gates of olympus slot - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus taktik
gates of olympus hilesi - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus sırları
gate of olympus hile - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus 1000 demo
gates of olympus sırları - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus guncel
I have to thank you for the efforts you've put in writing this website. I really hope to view the same high-grade content by you later on as well. In fact, your creative writing abilities has encouraged me to get my own blog now ;) http://www.ogcil.or.kr/bbs/board.php?bo_table=free&wr_id=3914396
gates of olympus sırları - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus 1000 demo
gates of olympus guncel - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus sırları
gates of olympus oyna ücretsiz - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus oyna ücretsiz
gates of olympus oyna ücretsiz - https://gatesofolympus.auction/ gate of olympus hile
gates of olympus nasıl para kazanilir - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus slot
gates of olympus - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus taktik
gates of olympus demo - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus oyna ücretsiz
gates of olympus demo türkçe - https://gatesofolympus.auction/ gates of olympus taktik
Hello very cool website!! Man .. Beautiful .. Amazing .. I will bookmark your web site and take the feeds additionally? I'm satisfied to seek out numerous useful info right here within the put up, we want work out more techniques on this regard, thanks for sharing. . . . . . http://Oxm.tw/xoops/modules/profile/userinfo.php?uid=1619600
Your way of explaining the whole thing in this article is genuinely nice, every one be capable of without difficulty know it, Thanks a lot. https://Urduwiki.in/index.php/User:DianOneil11444
Hi there every one, here every person is sharing these knowledge, thus it's nice to read this web site, and I used to visit this website daily. https://aviator.Forex.pm/?qa=889887/produits-de-soins-de-bien-%C3%AAtre-%C3%A0-domicile
This is a topic that's close to my heart... Cheers! Exactly where are your contact details though? https://housesofindustry.org/wiki/User:Janette5517
Hello all, here every one is sharing these experience, so it's fastidious to read this web site, and I used to visit this web site all the time. https://X3.wiki/wiki/User:IndianaEverson2
This design is steller! You obviously know how to keep a reader entertained. Between your wit and your videos, I was almost moved to start my own blog (well, almost...HaHa!) Excellent job. I really loved what you had to say, and more than that, how you presented it. Too cool! https://98E.fun/space-uid-7235062.html
Heya! I'm at work browsing your blog from my new iphone 3gs! Just wanted to say I love reading your blog and look forward to all your posts! Carry on the fantastic work! https://Www.yozgatblog.com/question/diseno-de-sistemas-hidraulicos-para-industrias-en-colombia-eficiencia-y-sostenibilidad-en-la-gestion-del-agua-3/
Quality content is the important to be a focus for the people to visit the web site, that's what this website is providing. https://B-Sovety.ru/user/DonetteNowlin/
blackswancasino http://blackswancasino.com This post presents clear idea designed for the new users of blogging, that actually how to do blogging and site-building.
биржи криптовалют рейтинг
Воронин Владимир Александрович родился в 1975 году. Биография предпринимателя всегда была тесно связана со строительством. «Семья никогда не настаивала, чтобы я пошел работать на стройку. Это был мой интерес и мой выбор». Кроме того, компания стала лауреатом множества отраслевых премий. Глава ГК ФСК Владимир Воронин. воронин владимир александрович
Hello there, I do believe your site may be having browser compatibility issues. Whenever I look at your blog in Safari, it looks fine however, if opening in I.E., it has some overlapping issues. I merely wanted to give you a quick heads up! Other than that, excellent website! http://Soho.Neosky.co.kr/info/5133102
My coder is trying to persuade me to move to .net from PHP. I have always disliked the idea because of the expenses. But he's tryiong none the less. I've been using Movable-type on various websites for about a year and am concerned about switching to another platform. I have heard fantastic things about blogengine.net. Is there a way I can import all my wordpress content into it? Any kind of help would be greatly appreciated! https://classifieds.ocala-news.com/author/patsynord79
Quality posts is the important to be a focus for the visitors to go to see the web site, that's what this web site is providing. https://Bookmarklayer.com/story16904398/%C3%89cole-esth%C3%A9tique
This is a topic that's near to my heart... Thank you! Where are your contact details though? https://Bookmarkvids.com/story17764346/color3i
Thanks for one's marvelous posting! I actually enjoyed reading it, you can be a great author. I will be sure to bookmark your blog and will often come back at some point. I want to encourage one to continue your great writing, have a nice afternoon! http://Soho.dothome.kr/info/2933753
I'm not sure where you are getting your info, but good topic. I needs to spend some time learning more or understanding more. Thanks for fantastic info I was looking for this information for my mission. https://Classifieds.Ocala-News.com/author/vetastanbur
Have you ever thought about creating an e-book or guest authoring on other websites? I have a blog based upon on the same subjects you discuss and would love to have you share some stories/information. I know my subscribers would appreciate your work. If you're even remotely interested, feel free to send me an e mail. https://Sobrouremedio.COM.Br/author/violetraney/