Сүүлийн үед иргэд модон саванд сүү сүүн бүтээгдэхүүнээ хийж хэрэглэх нь ихэссэн. Байгалийн гаралтай буюу жинхэнэ эко бүтээгдэхүүн учир эрүүл мэндэд ч сайн нөлөөтэй гэдгийг мэргэжлийн хүмүүс хэлдэг. Иймд энэ төрлийн бүтээгдэхүүнийг Дундговь аймгийн Сайнцагаан сумандаа үйлдвэрлэж буй “ТЭББЭ” ХХК-ийн захирал Сумъяагийн Бат-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Модон саванд сүү, сүүн бүтээгдэхүүнээ хийж хадгалах нь элдэв өвчлөлөөс сэргийлнэ хэмээн сүүлийн үед олон айл хэрэглэдэг болжээ. Үйлдвэрлэгч танаас асуухад ямар давуу талтай байдаг вэ?

-Модон хувингийн хана зузаан тул үүнд хийсэн сүү, сүүн бүтээгдэхүүн хэт халуун, хүйтэнд амархан өөрчлөлт орохгүй. Нэг ёсондоо хурдан хугацаанд муудаж гашилдаггүй. Үүнээс гадна мод маань өөрөө байгалийн бүтээгдэхүүн учир үргэлж амьсгалж байдаг учир дотор нь хийсэн хүнсний зүйлс хадгалалтын зөв горимд хамаарагддаг. 

-Манай улсад ихэвчлэн өмнөд хөршөөс орж ирсэн өнгө өнгийн хуванцар савыг малчид ихээр хэрэглэдэг болсон. Үнийн хувьд ч хямд гэдэг. Гэхдээ таны үйлдвэрлэж байгаа бүтээгдэхүүн бусад үйлдвэрлэгчтэй харьцуулахад үнэ нь хэр зөрүүтэй байдаг вэ?

-Бид бүтээгдэхүүнээ анх хийж, зах зээлд гаргахдаа л үнийн судалгааг их сайн хийсэн. 1970-1980 оноос өмнө модон буюу эко савыг айл өрх маш их хэрэглэдэг байсан. Тэр үеийн үнийн дүнг судлахад бэлэн мөнгөөр бус ихэвчлэн мал оролцуулж борлуулдаг байсан юм билээ. Жишээ нь үнээ саах хувин л гэхэд нэг хонины үнэтэй байсан бол айргийн сөн, томоохон сав нэг толгой бодын үнэтэй байсан юм билээ. Зэс, гуулиар бүслэхээс гадна элдэв янзын хээ угалз сийлбэл үнэ нь илүү өсөх нь ойлгомжтой. Ажиллагаа нь ч нэмэгдэж байгаа хэрэг. Иймд манайх тэр үеийн үнийн дүнг одоогийнхтой харьцуулаад саалийн хувингаа 80, айргийн сөнг 300 мянган төгрөгөөр үнэлж худалдаалаад найман жил болж байна. Модон савны насжилт доод тал нь 70 жил хэрэглэгддэг болохоор би нэг их үнэтэй зарагдаж байгаа гэж бодохгүй байна. Элдэв юманд цохихгүй, хэмхлэхгүй л бол олон жил хэрэглэгддэг. Хуванцар савыг удаан хугацаанд хэрэглэх нь муу гэдгийг анагаахын шинжлэх ухаанаар нотлоод байна. Учир нь уг савнаас миллион гэдэг бодис ялгардаг учир хүний эрүүл мэндэд маш их сөрөг нөлөөтэй.  

-Иргэд дотоодын үйлдвэрлэлээ дэмжих нь ихэссэн. Гэвч зарим үйлдвэрлэгч бүтээгдэхүүнээ арай өндөр үнээр борлуулдаг. Тэгэхээр хэрэглэгч, үйлдвэрлэгч хоёр хамтрах боломж багасдаг. Тэгэхээр жишээ нь танай байгууллага бүтээгдэхүүнийхээ үнийг илүү хямдруулах боломж бий юу?

-Иргэд маань дотоодын үйлдвэрлэлээ дэмжихдээ дуртай болсон нь үнэн. Манайх уламжлалт арга барилыг дагаж, алдагдуулахгүйгээр үйлдвэрлэдэг. Жишээ нь шаантган зангилаа ч гэх юм уу. Цахилгаанаар биш гар аргаар ихэвчлэн хийдэг болохоор ажиллагаа их шаарддаг. Мөн үүнийг дагаад ажилчдын цалин ч өндөр болдог. Тэгээд ч материалынх нь өртөг их байдаг тул багаар үнэлж болдоггүй юм. Гэхдээ бид хойд, урд хөршөөс цахилгаан багажаар хурдан хугацаанд, олныг хийж болох аргыг судалж байгаа. Хэрэв тэгж хийж чадвал яваандаа үнийн дүнгээ багасгах боломжтой. 

-Материалаа хэрхэн бэлтгэдэг вэ. Жилд дунджаар хэчнээн бүтээгдэхүүн бий болгодог вэ?

-Шинэ буюу нойтон модыг ашиглах боломжгүй. Доод тал нь таван жил хатааж хадгалсан модыг сонгодог. Хэрвээ нойтон модоор хийвэл тухайн сав хэрэглэгдэж байх явцдаа агшиж, тэлэх үйл явц руу шилждэг. Тэгэхээр өнөө сүү, сүүн бүтээгдэхүүн маань шүүрэх, гоожих талтай. Тухайн модоо хэрхэн хатаах вэ гэвэл нар, салхи үзэхгүй сүүдэр газар хадгалдаг. Үйлдвэрээ анх эхлүүлж байхдаа бид жилд 200-400 ширхэг бүтээгдэхүүн худалдаанд гаргадаг байсан бол өдгөө үйлдвэрээ өргөжүүлснээр 2500-3000 ширхэг хувин сав үйлдвэрлэж байна. 

-Нэг сөнг бэлэн болгоход хэдэн шат дамжлага дамждаг вэ?

-Мужаан, дархны гэсэн хоёр үндсэн бүрэлдэхүүнээс эхэлдэг. Мужааны хувьд нэг сөн  бэлтгэхэд 11, дархны есөн шат дамжлагаас бүрддэг. 

-Сүүлийн үед айлууд битүү болон хагас мөнгөлж хийлгэдэг болсон байна билээ. Ингэж хийхэд ажиллагаа их шаардагддаг уу?

-Ард иргэдийн захиалгаар мөнгөлөх, зэс, гуулиар тоноглуулах зэргээр хийлгэж байна. Тухайн хэрэглэгчийн сүсэг бишрэлээс шалтгаалж яаж ч хийж болно. Тэр хэрээр ажиллагаа нэмэгдэж, үнэ нь ч өсдөг.

Танайх долоон төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг гэсэн. Тодорхой тайлбарлавал ...

-Үндсэн долоон төрлөөр үйлдвэрлэлээ явуулж байна. Үүнээс хамгийн жижиг нь гэвэл өргөл дээжний буюу цацлын хувин юм. Энэ нь 1-1.5 литрийн багтаамжтай бөгөөд есөн нүдтэй цацлын халбаганы хамт худалдаалагддаг. Үүний дараагийн хэрэглээ бол ган бүслүүртэй саалийн хувинг хоёр төрлөөр хийж байна. Тодруулбал, ингэ, ямаа саахад тохиромжтой 5-6 литрийн багтаамжтай арай жижиг тойруулгатай. Харин үнээ, гүү саахад тохиромжтой найман литрийн багтаамжтай арай том тойруулгатай хувинг үйлдвэрлэж байна. Айргийн сөнгийн хувьд малчдад зориулж 12, суурин газрынханд зориулж таван литрийн багтаамжтайгаар хийж байна. Анх нэг хэмжээтэйгээр буюу 12 литрийнхээр хийхэд төв суурин газрын худалдан авагчид “Бид нар хөдөө байдаг ах дүүгээс таван литр айраг авч ирээд хийхээр танайх арай томдоод байх юм” гэсэн үүднээс хэмжээг нь хоёр янз болгосон. Харин айраг, хоормог хийдэг саваа 30-40 литрийн хэмжээтэй хийж байна. Мөн ундны усанд зориулж 60-70 литрийн багтаамжтайгаар хийж үргэлжлүүлж байна.

-Модон савыг ямар горимоор хадгалбал зохимжтой вэ?

-Стандартын дагуу модоо хатааж бэлтгэж хийсэн байдаг тул манайхаас гарсан бүтээгдэхүүн хагсаж, тэлж, агших гэсэн ойлголт байхгүй. Тиймээс би дээр хэлсэндээ, гаднын нөлөөтэйгээр л эвдэж сүйтгэхгүй бол насжилт удаан үргэлжилнэ. 

-Танайх Дундговь аймгийн Сайнцагаан суманд үйл ажиллагаагаа явуулдаг гэсэн. Нийслэл болон бусад аймгийн иргэдэд хүртээмжтэй харилцах боломж хэр их байдаг вэ?

-Бүтээгдэхүүн гаргаж эхэлсэн жилээ зөвхөн аймгийнхаа хэмжээнд л борлуулалтаа хийдэг байлаа. Гэвч цаг хугацаа өнгөрөх тусам бусад аймаг, сумын малчид, суурин газрын иргэдээс захиалга ирснээр хүрээгээ улам тэлж байна. Ялангуяа сүүлийн гурван жил долоон аймагтай гэрээгээр ажиллаж, бүтээгдэхүүнээ нийлүүлдэг болсон.

-Орон нутагтаа тодорхой тооны ажлын байр нэмэгдүүлж байгаа нь мэдээж. Хэдэн ажилтантай вэ?

-Манайх 2013 оноос бүтээгдэхүүнээ хийж эхэлсэн. Тэр үед найзтайгаа хоёулхнаа ажилладаг байсан бол захиалга их ирдэг болсноос хойш өнөөдөр есөн ажилтантайгаар үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

-Танай компани чухам яагаад модон эДлэл хийх болсон юм бэ. Хүүхэд байхаасаа гарын ур дүйтэй байсан нь нөлөөлсөн үү?

-Би 17 настайгаасаа модоор сийлбэр хийсэн минь нөлөөлсөн дөө. Тухайн үед амьдралын шаардлагаар нийслэл хотод түр хугацаанд суурьшиж, авдар савнаас эхлээд гэрийн мод хийж худалдаалдаг байлаа. Ийнхүү 2002 онд нутагтаа компаниа байгуулж, үйл ажиллагаагаа тасралтгүй явуулах хүсэл эрмэлзлээр ажиллаж эхэлсэн. Харин 2013 оноос модон хувингаа дагнан үйлдвэрлэж байна.  

-“Загасчны морь усгүй” гэдэг л дээ. Өөртөө зориулж санаандаа хүрсэн бүтээл хийсэн үү?

-Тэгж хийж амжаагүй л байна. Гэхдээ модон хувингаа яавал хагсаахгүй, гоожихгүй байлгах вэ гэдэгт өнгөрсөн жилүүдэд анхаарч ажиллалаа. Худалдан авагчдынхаа мөнгийг авч байгаа юм чинь чанаргүй бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж хохироохгүйн төлөө хөдөлмөрлөж байна. 

-Танай дуу хуурын өлгий нутаг таны хийсэн бүтээлд айргаа сөгнөх нь хэр элбэг харагддаг вэ. Өөрийн бүтээгдэхүүнээ энд тэнд харах сайхан байдаг байлгүй ...

-Манай аймаг адуугаараа, айргаараа алдартай даа. Бид зөвхөн модон хувин бус гэрийн мод хүртэл хийж байсан болохоор аль нэг айлд миний хийсэн бүтээгдэхүүн харагдвал таньдаг хүнтэйгээ уулзсан мэт сэтгэгдэл төрдөг. Нутгийн маань олон айл өрх миний хийсэн бүтээгдэхүүнийг хэрэглэдгийг нь хараад дотроо баярлаж л суудаг.

-Хуучны модон эдлэлийг засварладаг нь ажиглагдсан. Хийц нь таныхаас хэр их ялгаатай байна вэ?

-Хэдэн үеэрээ эдэлж хэрэглэж байсан сөн, хувингаа засч янзлуулах гэсэн хүн олон байдаг. Сайхан янзлуулчихаад зарим нь бурхныхаа дэргэд арвай буудайгаар дүүргээд тавьчихдаг юм билээ. Хуучны юм буян дагуулдаг гэж Монголчууд бид билэгддэг шүү дээ. Тэр утгаараа тийнхүү нандигнадаг байх.

-Ярилцсанд баярлалаа.

                                                                                                                                      Я.МОНГОЛ